Prof. dr. Wilco van Dijk: Sparen moet makkelijker en motiverender worden gemaakt

30 oktober 2017 Banken.nl

"Psychologisch lijken we niet ‘gemaakt’ te zijn om geld te sparen. Het is echter voor de financiële zelfredzaamheid heel belangrijk om voldoende financiële buffer te hebben". Een interview met Prof. dr. Wilco van Dijk, hoogleraar Psychologische determinanten van economisch keuzegedrag. In 2014 is hij benoemd tot hoogleraar Psychologische determinanten van economisch keuzegedrag. Deze leerstoel is een samenwerking tussen de Universiteit Leiden en het Nederlands Instituut voor Budgetvoorlichting (Nibud).

Wat is uw onderzoeksveld?

In mijn onderzoek richt ik mij op de psychologische factoren die (mede) bepalen welke financiële keuzes mensen maken. Het is langzamerhand wel duidelijk geworden dat mensen bij het nemen van financiële beslissingen niet altijd nuchtere en zakelijke afwegingen maken van alle voor- en nadelen van beschikbare opties, en vervolgens kiezen voor die optie die (uiteindelijk) het beste uitpakt voor hun eigen belang (lees: eigen portemonnee). Mensen maken vaak ook financiële keuzes die niet louter rationeel zijn, maar laten zich ook leiden door de context waarin ze keuzes maken, de (sociale) omgeving waarin ze zich bevinden en de emoties die ze op het moment van beslissen ervaren. Om goed inzicht te krijgen in hoe mensen daadwerkelijk financiële keuzes maken is meer (wetenschappelijke) kennis nodig over welke psychologische factoren hoe en wanneer een rol spelen bij het nemen van financiële beslissingen.

In mijn onderzoeksprogramma richt ik mij op het verwerven van deze kennis. Daarnaast probeer ik met de verkregen inzichten en in samenwerking met het Nibud, maar ook andere partijen, mensen te helpen bij het maken van financiële keuzes en hen verder op weg te helpen naar financiële zelfredzaamheid. Om dit te bewerkstellingen ontwikkel (en toets) ik, samen met andere onderzoekers, interventies die bijvoorbeeld tot doel hebben mensen meer te laten sparen, verstandiger leningen af te laten sluiten en te activeren om gepaste actie te ondernemen met betrekking tot (aflossingsvrije) hypothesen en pensioenen. Dit onderzoek doen we al samen met een aantal banken, maar verdere en vooral meer onderzoekssamenwerking is cruciaal om er samen voor te zorgen dat Nederlandse huishoudens meer grip krijgen op hun financiële situatie.

Wilco van Dijk - Universiteit Leiden

Sparen mensen genoeg? Wat is de psychologie die hierbij een rol speelt?

Het Nibud heeft in het voorjaar van 2017 hier een belangrijk rapport over uitgebracht (“Geld achter de hand makkelijker maken”), naar aanleiding van een eigen onderzoek in samenwerking met de NVB. Uit dit rapport blijkt dat een op de vijf Nederlanders niet spaart en geen spaargeld heeft. Een op de drie geeft aan niet in staat te zijn om onvoorziene uitgaven op te vangen en/of de twee duurste producten in huis te vervangen. In totaal hebben ongeveer 2,5 miljoen van de 7,7 miljoen huishoudens minder geld achter de hand dan het Nibud adviseert. Kortom: een deel van de Nederlanders spaart genoeg, maar een substantieel deel van de Nederlanders spaart (veel) te weinig.

Wat betreft de psychologie. Sparen is voor veel mensen moeilijk, omdat het een uitruil inhoudt tussen het heden en de toekomst. Geld opzij zetten betekent dat je nu minder geld te besteden hebt en (eventueel) later meer. Je moet in wezen nu wat pijn lijden om het later beter te hebben. Mensen zijn geneigd om het heden meer te waarderen dan de toekomst. De pijn van het nu geld missen kan dan voor mensen niet opwegen tegen de voordelen van het geld achter de hand houden voor in de toekomst. Tevens vinden veel mensen het moeilijk om verleidingen en beloningen op de korte termijn te weerstaan. Dit kan er ook toe leiden dat mensen prefereren om nu geld uit te geven in plaats van geld op zij te zetten voor later. Bovendien zijn mensen vaak optimistischer over hun toekomst dan realistisch gezien gerechtvaardigd is. Voor latere (financiële) problemen vinden ze dan wel een oplossing, lijken veel mensen te denken, hetgeen de urgentie van het opzijzetten van geld voor tijden van financieel zwaar weer vermindert. Kortom, psychologisch lijken we niet ‘gemaakt’ te zijn om geld te sparen.

Het is echter voor de financiële zelfredzaamheid heel belangrijk om voldoende financiële buffer te hebben. Om tegen de ‘aard van het beestje’ in te gaan is het dan ook gewenst dat sparen makkelijker, motiverender en automatisch wordt gemaakt. Hierin kunnen de banken zeker een belangrijke rol spelen. In het Nibud-rapport worden een aantal mogelijkheden genoemd hoe dit te realiseren. Bijvoorbeeld dat mensen bij het openen van een bankrekening automatisch gratis een spaarrekening krijgen die automatisch aan de bankrekening gekoppeld wordt. Ook zijn er verschillende mogelijkheden om automatisch sparen (nog) makkelijker te maken en te faciliteren dat mensen eenvoudig kleine bedragen sparen. Alle kleine beetjes helpen bij het opbouwen van een financiële buffer. Veel banken ontplooien op dit gebied al goede initiatieven, maar er is nog steeds een wereld te winnen. Zeker met de mogelijkheden die er binnen het online en mobiel bankieren liggen.

Als u kijkt vanuit uw wetenschappelijke expertise, welk advies zou u banken dan willen meegeven?

Investeer meer in zowel fundamenteel als toegepast onderzoek naar kennis over de financiële keuzes die mensen maken: waarom doen ze wat ze doen? Ontwikkel ook interventies waarmee mensen geholpen kunnen worden om gezonde financiële keuzes te maken. Maak bijvoorbeeld financieel gezonde keuzes zo gemakkelijk mogelijk. Daarbij is het heel belangrijk om ontwikkelde interventies op wetenschappelijke wijze te toetsen wat betreft effectiviteit: wat werkt wel en wat werkt niet? Hierbij is samenwerking met de wetenschap, waaronder psychologie, onontbeerlijk. Gezamenlijk zullen we tot veel meer in staat zijn dan ieder apart. Universiteiten staan zeker open voor deze samenwerking.

Dit artikel is eerder verschenen in Bank | Wereld Online van de Nederlandse Vereniging van Banken.